نشریه مطالعات و پژوهش های اداری
پیاپی 5 (بهار 1399)

این مقاله مفهومی‌ به دنبال شناسایی، ارایه و تحلیل ریسک‌های دانشی احتمالی پیش‌روی سازمان‌ها می‌باشد. با توجه به محیط‌های پیچیده‌ای که سازمان‌ها در آن قرار دارند و میزان بالای ریسک‌های در حال بروز، این حیطه دانشی کلیدی نیازمند توجه بیشتری می‌باشد. مطالعه مبتنی بر تحلیل ادبیات در حوزه ریسک‌های دانشی بوده و خروجی‌های احتمالی این ریسک‌ها و نقشه مفهومی‌ریسک‌های دانشی را ارایه می‌دهد. این نقشه، ریسک‌هایی را که سازمان‌ها باید نسبت به آنها آگاه باشند را نشان می‌دهد و آنها در سه گروه انسانی، فناوری و اجرایی دسته‌بندی می‌کند. مقاله حاضر اولین مرور نظام‌مند و عمیق در حوزه ریسک‌های دانشی در سطح سازمان می‌باشد و با گردآوری و ادغام مطالب مرتبط با موضوع نه تنها یک دسته‌بندی از ریسک‌ها ترسیم می‌کند بلکه راهبردهایی را نیز برای مطالعات آتی نشان می‌دهد و حتی به درک عمیق‌تر مدیریت دانش نیز کمک می‌کند.

با پیشرفت روزافزون دانش و فناوری و جریان گسترده اطلاعات امروزه جامعه ما نیازمند آموزش مهارت‌هایی است که با کمک آن بتوان همگام با توسعه علم و فناوری به پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای دست یافت. هدف از مدیریت دانش باید پرورش کارکنانی باشد که بتوانند با مغزی خلاق با مشکلات روبرو شده و به حل آنها بپردازند. به گونه‌ای که افراد در سازمان بتوانند به خوبی با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و با بهره‌گیری از دانش جمعی و تولید افکار نو مشکلات را از میان بردارند. امروزه نیروی انسانی ما نیازمند آموزش خلاقیت هستند که با خلق افکار نو به سوی یک نظام سعادتمند قدم بردارند و رشد فزاینده اطلاعات سبب شود که هر فرد سازمانی، از تجربه و علم و دانش کافی برخوردار باشند. لذا به جریان انداختن اطلاعات حاوی علم و دانش و تجربه در بین کارکنان یک سازمان یکی از رموز موفقیت در دنیای امروز است. هیچ فردی در سازمان قادر نیست به میزان اطلاعات واقعی فرد دیگری که در گوشه ذهن او نهفته است، پی ببرد. دانش زمانی به حرکت در می‌آید که انگیزه‌ای قوی سبب رها شدن آن به بیرون از ذهن شود.

از آنجاییکه برای استقرار و ارتقای سیستم مدیریت دانش در هر سازمانی، ابتدا لازم است وضع موجود و سطح بلوغ سازمان برای اجرای مدیریت دانش سنجیده شود، با بهره‌گیری از پرسشنامه سازمان بهره‌وری آسیایی، پرسشنامه "ارزیابی سطح بلوغ سازمان برای اجرای مدیریت دانش در وزارت صنعت، معدن و تجارت" تدوین گردید. پرسشنامه مذکور با 42 سوال به سنجش شش مولفه رهبری مدیریت دانش، فرآیندها، کارکنان، فناوری، فرآیندهای دانش، یادگیری و نوآوری و نتایج مدیریت دانش می‌پردازد. به منظور شناسایی وضعیت موجود وزارت صنعت، معدن و تجارت تعداد 136 پرسشنامه بر اساس تعداد نمونه مورد نیاز در میان کارشناسان و مدیران واحدهای ستادی و تعداد 32 پرسشنامه در میان روسای سازمان صنعت، معدن و تجارت استان ها توزیع، جمع‌آوری و تحلیل گردید که بر اساس نتایج تحلیل‌ها در مجموع حوزه ستاد از نظر وضعیت بلوغ جهت اجرای مدیریت دانش در وضعیت نسبتا مناسبی قرار دارد. از میان مولفه های بلوغ مدیریت دانش نیز مولفه فناوری و فرآیندهای سازمانی از وضعیت مناسب‌تری برخوردار می‌باشند. لیکن مولفه نتایج مدیریت دانش در وضعیت مطلوبی قرار ندارند و سازمان‌های صنعت، معدن و تجارت استان از نظر بلوغ جهت اجرای مدیریت دانش از وضعیت مناسبی برخوردار می‌باشند. از میان مولفه‌های بلوغ مدیریت دانش نیز مولفه فناوری و یادگیری و نوآوری از وضعیت مناسب تری برخوردار می‌باشند.

هدف پژوهش حاضر طراحی و اعتباربخشی الگوی مدیریت دانش کارکنان دانشگاه‌ها است. پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی، از نظر داده‌ها آمیخته (کیفی- کمی)، از نظر ماهیت و نوع مطالعه نیز در بعد کیفی داده بنیاد است و در بعد کمی‌ پیمایشی- مقطعی است. جامعه آماری پژوهش حاضر را در بعد کیفی کلیه متخصصان حوزه علوم تربیتی و در بعد کمی‌کلیه کارکنان دانشگاه شاهد که شامل 319 نفر (247 مرد و 72 زن) تشکیل می‌دهد. بر این اساس در بعد کیفی به روش نمونه‌گیری هدفمند از نوع گلوله برفی، حجم نمونه پژوهش 30 نفر خبره در این حوزه و در بعد کمی ‌به کمک روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای تعداد 150 نفر (116 مرد، 34 نفر زن) حجم نمونه پژوهش حاضر را تشکیل می‌دهد. ابزار سنجش پژوهش حاضر در بعد کیفی یک فرم مصاحبه نیمه ساختاریافته است که به روش کدگذاری باز و کدگذاری محوری تدوین شده بود. تشکیل فرم مذکور به کمک مصاحبه و فن دلفی از خبرگان از طریق کدگذاری انتخابی نهایی گردید. اعتبار و روایی این مهم به کمک خبرگان تایید شد. در بعد کمی شامل ‌یک پرسشنامه 111 سوالی است که پرسشنامه از تبدیل فرم مصاحبه اشباع شده توسط خبرگان و از طریق دادن وزن به شاخص‌ها تدوین شده است. اعتبار پرسشنامه از طریق آلفای کرونباخ محاسبه و برابر 831. 0 به دست آمد. روایی آن به مدد روایی محتوایی و تاییدی به دست آمد که مقدار آن نسبتا بالا بود. روش تجزیه و تحلیل داده‌ها در بعد کیفی مشتمل بر روش کدگذاری باز و کدگذاری محوری انجام شد که پس از اشباع نظری خبرگان الگوی مدیریت دانش مبتنی بر 4 بعد، 10 شاخص نهایی شده است. در بعد کمی ‌به کمک آزمون تحلیل عاملی تاییدی انجام شد که مشتمل بر 4 بعد، 10 شاخص و مدل نهایی الگوی مدیریت دانش مورد تایید قرار گرفته است؛ که ابعاد آن به ترتیب شامل، ساخت دانش شامل سه شاخص (اهداف دانش، شناسایی دانش، کسب دانش، توسعه دانش)، سازماندهی دانش شامل دو شاخص (تدوین و پردازش دانش، ذخیره و نگهداری دانش)، بکارگیری دانش شامل دو شاخص (کاربرد دانش، اشتراک/ تسهیم دانش)، بازتولید دانش شامل دو شاخص (ارزیابی دانش، تولید و خلق دانش جدید) است.

تحقیق حاضر به دنبال بررسی تاثیر مدیریت دانش بر ایجاد سازمان یادگیرنده که مولفه‌های مدیریت دانش بر اساس فرآیندهای چهارگانه خلق، ذخیره‌سازی، اشتراک و بکارگیری دانش و سازمان یادگیرنده بر اساس مولفه های سازمان یادگیرنده پیتر سنگه سنجیده شده اند. به منظور بررسی فرضیات تحقیق تعداد 198 پرسشنامه میان مدیران و کارشناسان حوزه ستادی یکی از دستگاه های اجرایی، توزیع، گردآوری و با استفاده از تحلیل رگرسیون فرضیات تحقیق مورد آزمون قرار گرفت. بر اساس نتایج تجزیه و تحلیل آماری، مدیریت دانش خود و از طریق فرآیندهای آن: خلق دانش، اشتراک دانش، ذخیره‌سازی دانش و بکارگیری دانش بر ایجاد سازمان یادگیرنده تاثیر می گذارند. بدین معنی که خلق دانش، اشتراک دانش، ذخیره‌سازی دانش و بکارگیری دانش می توانند تاثیر مثبت بر ایجاد سازمان یادگیرنده داشته باشند.

پژوهش حاضر با هدف بررسی رابطه مدیریت دانش و هوش هیجانی با چابک‌سازی سازمانی در کارکنان دانشگاه شاهد تهران در سال 1393 صورت گرفته است. روش نمونه‌گیری تصادفی ساده متناسب با حجم جامعه آماری 498 نفر، 217 نفر از کارکنان دانشگاه به عنوان نمونه آماری انتخاب گردید. سپس با استفاده از پرسشنامه‌ها در بعد مدیریت دانش بر اساس نظرات پروبست، روب و رومهارت، در بعد هوش هیجانی بر اساس نظرات مایر، سالوی و کارسو و در بعد چابک‌سازی سازمانی براساس نظرات ریموند کیوی و لوک وان کامپنهود داده‌ها جمع‌آوری گردید و برای تجزیه و تحلیل داده‌ها و آزمون فرضیه‌ها از همبستگی پیرسون، رگرسیون چندگانه و تحلیل واریانس دوطرفه استفاده شد. یافته‌های نهایی پژوهش حاکی از وجود تاثیرات مدیریت دانش و ابعاد آن به ترتیب (شامل هدف‌های دانش، شناسایی دانش، کسب دانش، توسعه دانش، تسهیم دانش، کاربرد دانش، ذخیره دانش، ارزیابی دانش) با ضریب همبستگی (882. 0)، هوش هیجانی و ابعاد آن به ترتیب (شامل خود آگاهی، خود مدیریتی، آگاهی اجتماعی و مدیریت روابط) با ضریب همبستگی (776. 0) در سطح اطمینان 99% با چابک‌سازی سازمانی (شامل انعطاف‌پذیری، پاسخگویی، سرعت، فرهنگ تغییر، یکپارچگی و کاهش پیچیدگی، همکاری متقابل و کارکردهای مدیریتی) در کارکنان دانشگاه شاهد می‌باشد، همچنین از آزمون همبستگی برمی‌آید که بین مدیریت دانش و چابک‌سازی سازمانی همبستگی بیشتری وجود دارد. البته این به معنی عدم ارتباط با هوش هیجانی نمی‌باشد. چنانچه بر طبق آزمون تحلیل واریانس دوطرفه بدست آمده، هر دو متغیر مستقل دارای تاثیر توامان بر روی چابک‌سازی سازمانی می‌باشند. نتایج آزمون رگرسیون چندگانه نیز نشان می‌دهند که کلیه ابعاد دارای تاثیر مستقیم و مثبت که در بعد هوش هیجانی با ضریب تعیین (64. 0) و در بعد مدیریت دانش با ضریب تعیین (67. 0) با اطمینان 99% می‌باشند. همچنین بیشترین تاثیر مربوط به بعد اشتراک و توزیع دانش از ابعاد مدیریت دانش می‌باشد.